Тұрғын үйдің таусылмас «жыры»

Елімізде баспана алуға арналған мемлекеттік бағдарламалардың көп екенін жақсы білеміз. «7-20-25»-тен бастап, «Бақытты отбасы», «Баспана Хит» пен «Шаңырақ», одан қалса әр өңірдің жастарды тұрғын үймен қамтитын жобалары бар. Әрине, бұның бәрін игі істің қатарына жатқызсақ болады. Дегенмен кей бағдарламалар турасында басылмаған дау да бар. Мәселен, былтыр қазанда көпшіліктің баспаналы болуына септескен «7-20-25» бағдарламасы аяқталуға таяғаны хабарланды. Көп ұзамай мемлекет «7-20-25»-ке балама болатын жаңа ипотекалық бағдарламаны нарыққа шығаруға ниет етпек.

Жалпы, жеңілдетілген ипотеканың тиімділігі жайында сан түрлі пікір бар. Бірі қажет санаса, енді бірі бұл істі банктердің өзіне қалдырғанды жөн деп есептейді. Біз осы турасында сараптап, мамандар пікірін біліп көрдік.

Жаңа бағдарламаның жаңалығы бар ма?

Былтыр күзде Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі болып тұрған шағында Қайырбек Өскенбаев «7-20-25»-тің орнын басатын жаңа бағдарламаны қолға алып жатқанын мәлімдеді. Сол кездегі министрдің сөзінше, мемлекет алдымен халықтың әлеуметтік осал тобының баспанамен қамтылғанын қалайды. Бірақ басқа да негізгі адамдар массасы туралы ұмытуға болмайтынын ескерткен. Демек, әркімді категорияға бөлмей, туындаған қиындыққа байланысты әр отбасына жеке мән беру керек. Бір сөзбен айтқанда, әр отбасының цифрлық портреті құрылады.

«Заң аясында қарастырып жатырмыз. Ең бастысы, алғашқы жарнасы және қолжетімді ставкасы болады, 7 пайыз шегінде. Есте болса, «Баспана Хит» бойынша 12 пайыз болған еді. Қайталама нарық қатты сұранысқа ие болды. Адамдар жаппай сатып алды, бірақ біз 7 пайыздан асырмаймыз деп отырмыз», – деген еді Өскенбаев.

Алдын ала мәліметке сүйенсек, несие беру мерзімі 20 жылды құрамақ. Алғашқы жарна алынатын тұрғын үй құнының 20 пайызынан кем болмайды. Үйді бірыңғай оператор кепілдік берген, салынып жатқан құрылыстан да, бастапқы нарықтан да алуға болады. Займның ең жоғары сомасы өңірлерге байланысты өзгереді. Мысалы, Астана мен Алматы қаласында – 35 млн теңгеге дейін; Ақтау, Атырау және Шымкент қаласында – 25 млн теңгеге дейін; Қарағанды қаласында – 20 млн теңгеге дейін; өзге аймақтарда – 15 млн теңгеге дейін. Былтыр тиісті органдар және екінші деңгейлі банктер бағдарлама шарттарын талқылаған. Әйткенмен алдағы уақытта қандай да бір өзгерістер енгізілуі мүмкін. Ал «7-20-25» бағдарламасы 2018 жылдың жазында басталғанын білеміз. Содан бері тиімді әлеуметтік бағдарламаның арқасында мыңдаған қазақстандық баспаналы болыпты. 2021 жылдың 19 мамырында Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрағасы Мәдина Әбілқасымова «7-20-25» бойынша қаржыландырудың тоқтайтынын мәлімдеген. Содан бері аталған бағдарламаның аясында дау туындай бастады.

«Мемлекет нарық принциптеріне орын босатып, біртіндеп несиелеу бағдарламаларынан шығуы керек. Үкімет тікелей қаржыландырудан кәсіпкерлік субъектілерінің несиелік тәуекелдеріне кепілдік беруге көшу мүмкіндігін қарастырады. Осыған байланысты биыл жыл басында Үкімет, Ұлттық банк және Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі арасындағы 2021-2023 жылдарға арналған макроэкономикалық саясат шараларын үйлестіру туралы келісімге қол қойылды. Ол бойынша Ұлттық банк 2023 жылдан бастап мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырудан кете бастайды», – деген болатын Әбілқасымова.

Дау деп нені меңзедік? Негізі «7-20-25» бойынша 1 жылға 100 миллиард теңге қарастырылып отырды. Бірақ ол сомма сұраныстың көптігінен жетпей жатты. Әр үйді 20 миллион теңгеден бағаласақ, 5 мың баспана алуға жетеді. Ал бір ғана елорданың өзінде бағдарлама бойынша кезекте мыңдаған адам тұр. Ақыры көпшілік бекітілген лимитті алып тастауды сұраған. Әйтсе де жауаптылар лимитті көбейте алмайтыны белгілі. Қосымша қаржы тағы да шығынды талап етеді. 2022 жылдың 29 қыркүйегіндегі ақпарат бойынша «7-20-25» аясында 54 022 займ берілген, ол үшін 701,5 млрд теңге қаржы бөлінген. Ұлттық банк таратқан дерек бойынша, бағдарлама аясындағы займдардың басым бөлігі Астана (287,4 млрд теңгеге 18914 займ), Алматы (157,8 млрд теңгеге 10712 займ) және Шымкент (48,2 млрд теңгеге 4008 займ) қалаларына тиесілі екен. Бағдарлама қаржыландыру көлемі 1 трлн теңгеге жеткен кезде толық тоқтайды. Қазір банктер бұл бағдарлама бойынша ипотека бермей жатқаны – соның бір дәлелі.

Айтпақшы, «7-20-25»-пен бірге ел арасында ерекше танымал болған «Баспана Хит» ипотекалық бағдарламасы бойынша да азаматтар бастапқы және қайталама нарықтан үй сатып алды. Сондай-ақ, бұл бағдарлама аясында үлестік құрылыстан да үйге тапсырыс беруге болатын. Бағдарлама аясында баспана 15 жылға дейінгі мерзімде, жылдық 10,75 пайызбен және алғашқы жарнаның 20 пайызын құю талабымен беріледі. Бірақ бағдарлама 2021 жылдың соңында аяқталып қалды.

Қайта қарайтын жайт көп

Таяуда Мәжіліс депутаты Дәулет Мұқаев Премьер-министрдің бірінші орынбасары Роман Склярға дәл осы мемлекеттік бағдарламалар бойынша депутаттық сауал жолдады. Оның ойынша, халықты қолжетімді және сапалы баспанамен қамтамасыз ететін мемлекеттік бағдарламалар тиімсіз, сұранысты өтемейді. Осы жайттарға тоқталған ол бірнеше ұсыныс айтқан.

Ең алдымен «Нұрлы жер» мемлекеттік бағдарламасы аясындағы «Бақытты отбасы» және «Шаңырақ» бағдарламаларының талаптарына өзгеріс енгізу қажет. 2019 жылдан бері жүзеге асып келе жатқан «Бақытты отбасы» бағдарламасына жыл сайын бюджеттен 50 млрд теңге төңірегінде ақша аударылып, 8 мыңға жуық отбасы үйлі болыпты. Бағдарлама аясында максималды несиелеу сомасы аймақтар бойынша 15 миллион теңгеге тең. 2019-2020 жылдары бұл ақшаға 2 бөлмелі үй алуға мүмкіндік болса, қазір пәтер бағасы өскен соң тек 1 бөлмелі үй алуға мәжбүр. Ал «Бақытты отбасы» бағдарламасына көпбалалы отбасылар қатысады, яғни, кемі 4 баласы бар отбасылар. Бір бөлмелі пәтерде 4 баламен қоса ата-анасының өмір сүруі қиын болатыны айтпаса да түсінікті. Демек, максималды соманы біршама көтерген жөн.

Бұл тұста Мұқаев жас отбасылардың ажырасу мәселесіне де тікелей баспана жайы әсер ететінін жеткізіпті. «Отбасы банкі» тарапынан жүзеге асып жатқан «Жас отбасы» бағдарламасында бастапқы жарна 50 пайыз деп бекітілген. Мұнша қаражат жастардың қолында бола қоймасы анық.

Депутат сауалында біз сөз еткен «7-20-25» бағдарламасы да бар. Бағдарлама ұйымдастырушылары «ақша бар, бәрі жақсы, бағдарлама жұмыс істеп тұр» деп көрсетеді. Алайда бірде-бір банк қазір «7-20-25» бағдарламасы бойынша ипотека бермейді. Мұқаевтың айтары сол – лимитті алып тастау жайы. Бірақ жауаптылар бұған келіспейтінін жоғарыда айттық. Себебі маусым сайын лимит қойып қойған. Халық банктер алдында түнеуге мәжбүр. Бұл тұрғыда «7-20-25» бағдарламасы бойынша лимитті алып тастау қажет. Бағдарлама 2029 жылға дейін созылады дегенімен, оған дейін аты бар заты жоқ бағдарламаға айналуы әбден мүмкін. Мыңдаған адам банктен мақұлдау алғанымен, лимит кесірінен үйдің кілтін ала алмай жүр. Не де болса, мемлекеттік бағдарламаларды қайта сүзгіден өткізу қажет-ақ.

Баға өндіріспен өлшенеді

Жалпы, жеңілдетілген ипотека немесе жеңілдетілген автонесие, арзан кредитке келгенде қаржы мамандарының көбі жақсы көзқарас танытпайды. Неге? Себебі мұндайда елдің экономикалық ахуалын да ойлау керек. Мысалы, экономист Арман Бейсембаевтың айтуынша, жеңілдетілген ипотекалық бағдарламалардың қажеті шамалы. Оның орнына банктер өздері жылдық 17-18 пайызбен несие беруі қажет.

– Түрлі бағдарламалардың пайдасы аз. Қазір пайдасы бар секілді боп көрінгенімен, түбінде экономикаға орасан зиян алып келеді. Пайыздық ставка 15 пайыз шамасында тұрған кезде 7 пайызбен несие беруге болмайды. Бұл – нонсенс. Қазір мемлекеттік ипотека бүкіл ипотека нарығының 100 пайызын иеленіп тұр. Егер түрлі ипотекалық бағдарламаларды тоқтататын болсақ, үй бағасы адекватты күйге оралады, – дейді сарапшы.

Маманның сөзінше, мұндай жеңілдетілген бағдарламаларды халықтың белгілі бір санаты, мәселен, көпбалалы отбасылар, жалғызбасты аналар, мүгедектер, мүгедек бала тәрбиелеп отырған отбасылар үшін ғана қалдырған оңтайлы болмақ. Бейсембаевтың сөзінің жаны бар, өйткені жоғарыда айтқан бағдарламалардың шикілігі сол қаржы жағынан шығып тұр. Дегенмен тағы бір маман – экономист Бауыржан Ысқақовтың айтуынша, біздің жағдайымызда жеңілдетілген ипотекалар міндетті түрде болуы тиіс.

– Басқалай балама болатын нұсқа жоқ. Егер жеңілдетілген ипотекаларды жоятын болсақ, халыққа қолжетімді баспана бағаларын қалыптастыруымыз керек. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, бізде еш құрылыс компаниясы тұрғын үйлерін нарықтағыдан 10-15 пайызға арзан етіп сата алмайды. Олардың да өз уәжі бар: құрылыс материалдарының 65-70 пайызы шетелден келеді. АҚШ долларымен немесе рубльмен алып, теңгемен сату тиімсіз. Ал тұрғын үй құнын қолдан түсірсек, қаншама компаниялардың банкрот болуына соқтырамыз. Сол себепті мемлекет нарыққа тиімді әсерін тигізу үшін жеңілдетілген несиелер беруі керек. Егер бұндай бағдарламалар жойылса, көптеген саланың құлдырауына жол ашып аламыз. Компаниялар 35-40 пайыз потенциялынан айырылады. Түбінде құрылыс материалдарын өндіретін кәсіпорындардың да жұмысы шектелуі мүмкін. Қазіргі басты мәселе – құрылыс материалдарының кем дегенде 70 пайызын отандық өндіріспен өтеу мақсаты. Сол кезде ғана бағаның өсуі тоқтар еді, – дейді ол.

Ысқақовтың айтуынша, алдағы 10 жылда халықтың тұрғын үйге сұранысы 15-20 есеге дейін өседі деген болжам бар. Бұл тұста банктердің ипотекалық бағдарламалары да назардан тыс қалмауы тиіс. Жайлы, ауданы үлкен баспана алғысы келетіндер жағдайы жетсе нарықтағы бағамен несие ала бергені жөн.

Сонымен, баспана тақырыбында қайта қарайтын дүниелер жетерлік. Әрине, билік оның бәрін түсініп отыр, айыптай да алмаймыз. Өйткені сұраныс тым жоғары, оның бәрін өтеу қаржыға тіреледі. Жеңілдетілген ипотекалар азаматтардың баспаналы болуына септескені анық. Мемлекеттік бағдарламалардың әрі қарай жалғаса бергені абзал, әйтпесе халық үшін басқалай таңдау да жоқ болып тұр.

Мадияр ТӨЛЕУ