ТАРИХ СЫРЛАРЫН ПАШ ЕТІП, ЗАМАН ТАЛАБЫНА САЙ ҚЫЗМЕТ ЕТЕТІН МУЗЕЙ

Сексен жылдан астам тарихы бар Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайы – республикадағы ең көне музейлердің бірі және Қызылорда облысының басты көрікті жерлерінің бірі. Мұнда ата-бабаларымыздың тарихы, баға жетпес рухани мұрасы сақталған. Дегенмен, музей қызметкерлері тарихи мұра мен ұлттық құндылықтарды насихаттаумен қатар, заман талабына сай қызмет көрсетіп, көрермендерге талай қызықты интерактивті жобаларды да ұсына біледі.

Өздеріңіз білетіндей, 2021 жыл елімізде Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығы деп жарияланды. Осы айтулы датаның, сондай-ақ «Рухани жаңғыру» бағдарламасы мен «Ұлы даланың жеті қыры» және «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» мақалаларының аясында ауқымды іс-шаралар өтті. Сыр жерінің зергерлік өнерін, оның салт – дәстүрлерін насихаттау мақсатында Облыстық музей қорында сақталған құнды жәдігерлерден «Зергерлік бұйымдар-ұлт жақұты» тақырыбында этнографиялық көрме ұйымдастырылды. ҚР Тұңғыш Президенті кітапханасында космонавтика күніне және адамның ғарышқа алғашқы ұшуының 60 жыл толуына орай «Адамға табын, Жер, енді!» тақырыбында халықаралық көрме ұйымдастырылды. Онда Байқоңыр ғарыш айлағы мен ғарышкерлерге қатысты мұрағаттық құжаттар мен тарихи бұйымдар, сондай-ақ археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған құнды жәдігерлер ұсынылды. Сонымен қатар, мұнда Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайының қорынан экспонаттарды көруге болады. 18 мамыр-Халықаралық музейлер күніне орай «Тәуелсіздіктің 30 жылдығына – 30 экспонат» акциясы, «Үш онжылдық белес» тақырыбына экскурсиялар шеруі ұйымдастырылды. С. Айтбаев атындағы облыстық көркемсурет галереясында екі мәрте Социалистік Еңбек Ері, күрішші Ыбырай Жақаевтың 130 жылдығы аясында «Ақ күріштің атасы-Ыбырай» тақырыбында тарихи–танымдық көрме ұйымдастырылды. Сондай-ақ, мерейтойлық көрме Жамбыл облысында Ж.Қуанышбаев атындағы Мойынқұм аудандық мұражайында өтті.

Қазақ ақыны Жамбыл Жабаевтың 175 жылдығына орай С. Айтбаев атындағы көркемсурет галереясында Алматы облысы Жамбыл Жабаев атындағы әдеби-мемориалдық музей қорынан «Жүз жыл жырлаған жүрек» тақырыбында тарихи-танымдық көрме өтті. Жергілікті қолданбалы өнер және қылқалам шеберлерінің шығармашылығын насихаттау және қолдау мақсатында мастер-класстар, сондай-ақ «Дәстүр» қоғамдық қолөнер қорымен бірлескен «Атадан қалған асыл мұра» тақырыбында көрме-жәрмеңке ұйымдастырылды. Сонымен қатар, Қазақстан Суретшілер Одағының мүшесі, «Жыл адамы» медалінің иегері Шәкірбек Саменов пен қолөнерші, Сырдария ауданының Құрметті азаматы Жәнібек Маханбеттің шығармашылық көрмесі ұсынылды.

Музейдің ғылыми қызметкерлері жүйелі негізде ғылыми-практикалық конференциялар ұйымдастырады. Мысалы, Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығы аясында өткен жылы облыстық музейде А. Бөкейхановтың 155 жылдығына арналған «Алаш рухы және Тәуелсіздік» атты республикалық онлайн-конференция ұйымдастырылды. Көрнекті археолог Виктор Зайберттің «Ұлы даланың жеті қыры: Ботай мәдениеті» атты ашық дәріс-семинары өтті. Көкшетау қаласының Қазақстанның мәдени астанасы болып жариялануына байланысты республикалық музейлер арасында Иманжүсіп Құтпанұлына арналған «Алаштың алып тұлғасы» тақырыбында онлайн-конференциялар ұйымдастырылды. 2021 жылы музей қызметкерлері Мадияр Елеуовтың 75 жылдығына арналған «Қазақстанның Ұлы Жібек жолы мен керуен жолдарының урбанизация үдерісіндегі маңызы» атты халықаралық далалық семинарға, ҚР Ұлттық музейі ұйымдастырған «Музей дәстүрлері, процестері мен инновациялары» тақырыбындағы жас музей қызметкерлерінің I-ші республикалық онлайн-форумына қатысты. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні қарсаңында облыстық тарихи-өлкетану мұражайының мамандары ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің «Бозоқ» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі ҚР Ұлттық музейімен бірлесіп ұйымдастырған өңірлік музейлер арасындағы телекөпірге қатысып, баяндама жасады.

Сыр жерінің тарихи мұрасын зерттеу аясында ғылыми қызметкерлер Бабиш-мола, Жанкент, Сығанақ, Кышқаланың ортағасырлық және ежелгі қалашықтары бойынша археологиялық ғылыми-зерттеу экспедицияларына қатысты. Аудандық мұражайлар филиалдарының қызметкерлерімен бірлесіп «Чирик-Рабат археологиялық экспедициясы-2021″ұйымдастырылды. Ұлы ойшыл, философ, музыкант Әл-Фарабидің 1150 жылдығына орай біздің музей Түркістан облысына «Ұлы ғалымның ізімен» тақырыбында телеэкспедиция ұйымдастырды.

Мұражай қоры –үлкен және күрделі шаруашылық. Барлық экспонаттар он екі классификацияға бөлінеді, олар өз кезегінде салалар бойынша бөлінеді. Олардың ішіндегі ең үлкені – ауыл шаруашылығы залы. Бұған облыстың мал шаруашылығы, Егіншілік, күріш өсірушілер туралы баяндайтын экспонаттар кіреді. Соғыстан кейінгі уақытта туған өлкенің қалыптасуы мен дамуына белсенді қатысқан Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен Социалистік Еңбек Ерлеріне арналған материалдар ерекше орын алады. Этнографиялық экспозициялар қатарында қолданбалы өнер бұйымдары ерекше мәнге ие. Ең алдымен, бұл зергерлік бұйымдар – қазақтың ұлттық білезік, сақиналар, сырға мен аспалар. Бұл ұлттық киім топтамалары, киізден жасалған бұйымдар, жылқы әшекейлері және т.б.

Қор соңғы жылдары ежелгі Бабиш мола қалашығын, Жанкент, Сығанақ, Қышқала ортағасырлық қалашықтарын қазу кезінде табылған құнды археологиялық олжалармен толықтырылды. Қорды толықтыру бойынша үлкен жұмыс «Құндды жәдігер» тележобасы аясында жүргізілді. Мәселен, Қалқай ишан Маралұлы, Әли Сейтпенбет, Бұхарбай батыр, Сердалы би Бекшоринге арналған тарихи тұлғаларға арналған ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында С.Бекшорин мөрінің көшірмесі, сондай-ақ құнды этнографиялық бұйымдар (күміс тарақ, қамшы, домбыра, ағаш жастық, білезік және т. б.) табылды. Сондай-ақ, мұражай коллекциясының мақтанышы 1729-1920 жылдары Санкт-Петербург, Мәскеу және Ташкентте ежелгі түркі, парсы және араб тілдерінде басылған кітаптардың ерекше үлгілерінен тұрады. Мұражай түркі халықтарының жазбаша эпикалық ескерткіші, түркі тілінен Ватикан мен Дрезденнің түпнұсқа қолжазбаларынан аударылған Қорқыт Ата туралы «Қорқыт Ата Китаби» (Қорқыт Атаның кітабы) кітабының көшірмелерін сатып алды.

КСРО Халық әртісі, «Халық ҚаҺарманы» — Роза Бағланова мен Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген әртісі Мадина Ералиеваға арналған экспозиция келушілердің үлкен қызығушылығын тудырады.

Мұражай қызметкерлері халық арасында сирек кездесетін жәдігерлер мен басқа да тарихи материалдарды мұражайға сыйға тарту үшін кең үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуде. Бізде «Мұражайға сыйлық» акциясы дәстүрге айналды, оның барысында облыс тұрғындары өздерінің туыстарының фотосуреттерін немесе жеке заттарын әкеледі, олардың арасында көптеген танымал тұлғалар бар. Қорда белгілі жыраулар мен жыршылар, ақындар, күйшілер, Арал өңіріндегі термештер туралы бірегей материалдар жинақталған. Мұнда облыстық филармонияның белгілі әртістері Ақмырза Тұяқбаев домбырасы мен Әлібек Байкеновтың гармоні, домбыра және шапан Нартай Бекежановтың домбырасы бар. Мұражайда белгілі мәдениет және өнер қайраткерлерінің – Роза Бағланова, Мадина Ералиева және басқалардың сахналық костюмдерінің бірегей коллекциясы жинақталған. Ғалым Шахмардан Есеновтың ғылыми еңбектері бар.

Мұражайға қажетті туындыларды немесе атақты адамдардың – біздің жерлестеріміздің жеке заттарын жіберіп алмау, олардың иелерін мұражайға сақтауға беруге сендіру өте маңызды. Мәселен, облыстық тарихи-өлкетану мұражайының қызметкерлері 2021 жылы Алматыға жұмыс сапары барысында ақын Шөмішбай Сариевтің үйіне барып, жұбайы Жұмакүл Сариевадан ақынның кітаптарын, фотосуреттерін, жеке заттарын, кәдесыйларын қабылдады. Біздің Қор белгілі қазақстандық композитор, ҚР еңбек сіңірген қайраткері Кеңес Дүйсекеев, қазақ жазушысы Адам Мекебаевтың жеке заттарымен және кейбір жұмыстарымен толықтырылды. Біз сондай-ақ көрнекті жерлесіміздің, Қазақ КСР және КСРО Халық әртісі, ҚР Халық қаһарманы Роза Бағланованың ұлына өте ризамыз. Ол біздің мұражайға жалпыхалықтық үй жануарлары пайдаланған бірқатар жеке заттарды берді.

Облыстық тарихи-өлкетану мұражайының мамандары түрлі шығармашылық жарыстарда лайықты баға алған бірқатар жобалардың авторлары болып табылады. Естеріңізге сала кетейік, 2020 жылы «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында «Рухани қазына-2020» мәдениет ұйымдары мен қызметкерлері арасындағы республикалық фестивальде «Үздік музейлік онлайн-жоба» номинациясы бойынша біздің «Асыл мұра» музейлік жобамызға Жеңіс табысталды. Қазақ халқының тарихи-мәдени мұрасын кеңінен насихаттауға бағытталған жаңа жобалардың қатарында «Археология және этнография» ғылыми — зерттеу бөлімі әзірлеген «Музей радиосы» жобасы бар. Онда Арал өңірінің тарихы, археологиясы мен этнографиясы туралы қызықты материалдар ұсынылған. Сыр өңірінің таңғажайып табиғаты, оның өсімдіктер мен жануарлар әлемі, сондай-ақ мұражай қорында сақталған құнды жәдігерлердің тарихы туралы көп нәрсе білуге болады. Жоба аясында белгілі ғалымдармен, тарихшылармен, археологтармен, ақындармен, жыршы және облыс мәдениеті мен өнерінің басқа да өкілдерімен кездесулер ұйымдастырылды.

Экспозицияларды жаңарту-бұл мұражайлардың қызметіндегі ең маңызды мәселелердің бірі, олар кейде дереу шешуді қажет етеді. Мерзімді түрде заманауи талаптар мен шындықтарға сәйкес мұражай экспозициялары қайта құрылады. Осыған байланысты біздің мұражай экспозицияларды түбегейлі өзгерту бойынша ауқымды жұмысқа кірісті. Мысалы, Еділ мен Орал маңындағы аштыққа ұшыраған тұрғындарға 14 вагон балық жіберген Арал балықшыларының аңызға айналған подігінің 100 жылдығы аясында облыстық бюджет қаражатына Арал ауданындағы «балықшылар мұражайының» толық реэкспозициясы өткізілді. Қазалы ауданында Арал қалалық тарихи мұражайының, Ғ. Мұратбаев мемориалдық мұражайының ішінара реэкспозициясы өткізілді. «Ақмешіт» мұражайының экспозициялары толығымен жаңартылды, экспозициялық-көрме залдарында облыстық мемлекеттік мұрағаттан 1920-1930 жылдардағы құнды мұрағаттық құжаттар орналастырылды. Сонымен қатар, Социалистік Еңбек Ері С.Жұмабекованың 85 жылдығы аясында «Сәлима ана» қоғамдық музейінің және А. Муслимов атындағы №101 орта мектепте ашылған қоғамдық музейдің реэкспозициясында әдістемелік көмек көрсетілді.

Сонымен қатар, облыстық тарихи-өлкетану музейі көрерменнің назарын тартып, музей жұмысын кеңінен ақпараттандыру мақсатында тұрақты түрде «Тарихи сандар» викторинасын, түрлі байқаулар мен қызықты дерек жинақтамаларын жариялап тұрады. Халықаралық музей күніне орай «Музейдегі түн» іс-шарасы өткізілуде. Сондай-ақ, «Тұлға тұтынған зат» көрмелері мен түрлі жылжымалы дәрістер, көрмелер мен экскурсиялар да ұйымдастырылады. Жас көрерменді білімге құштарлығын оятып, ғылыми ізденіске баулу мақсатында «Әжемнің сиқырлы сандығы», «Жас экскурсовод» секілді жобаларды қолға алуда.

Осылайша, Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейі уақыт талабына сай қызықты іс-шараларды өткізіп, аймақ тұрғындарына ешуақытта ескірмейтін мәңгі құндылықтарды насихаттап, дәріптеуде.

Мария Умарова