Оюмен ойын жеткізген

Менің түсінігімдегі ою-өрнек – дәлдік, есеп, теңдік, үйлесім, жарасым, көркемдік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлы­лық, ақылдылық, зеректік, көңіл күйдің жа­қ­­сы­лы­ғы, арайлы кезең, жарқын шақ. Ол ептілікке, іскерлікке, шеберлікке, икем­ді­лікке баулиды, өнерге деген махаббат, сұ­лу­лыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болады.

– Ою-өрнектің өз атаулары барын білеміз. Сол атауларына, олардың мағынасына, қай оюды қайда қолдану керегіне тоқталып өтіңізші. Мәселен, киімдерге не болмаса те­ке­мет, алашаларға…      

– Біріншіден, ою-өрнектің әрине, өз атаулары бар. Бас киімге, балаққа, киім-кешекке салатын ою бір бөлек, текемет, ала­шаларға түсетін ою түрлері бір бөлек. Оған қоса, осы оюларды сылау технологиясы да ерекше. Қазақтар киімге түсетін оюларды негізінен оймайды, қазір ойып жүргендері дұрыс емес. Басқа, балаққа салатын ою екенін түсінбей, барлығын қос-қос­тан киімге жабыстыра береді. Бұрын жабыстыру деген болмаған, орнына жің­ішке, алтын, жібек жіптермен қанша күн отырып шілтерілеп тоқыған. Біріншіден, осы­лай тоқылған ою азбайды. Батыс Қазақ­стандағы Жәңгір хан мен әйелі Фатиманың сол замандағы, қазір 200 жыл бұрынғы киімдерін кілең көр­меге әкелініп жүр ғой. Сонда алтын жіп­термен тоқылған киімдер бар. Міржа­қып­тың әйелінің киімі де көрме­де тұр. Ол­ар­дың киімінде көбіне жапырақ­тектес оюлар қолданылған. Оның мәртебесі де жоғары болған. Ал қазір көзге әдемі көрін­­ген оюды алады да, ер жігіттің де, әй­ел­­­дің де киіміне тіге береді.

Кілем мен алашаға түсетін оюдың бәрі тоқылады. Ал текеметке жүнді пісіріп, бетіне әртүрлі бояумен ою жасайды. Қазақ топырағанда 220-дай ғана оюдың атаулары бар, бірақ ол атаулар бүгінгі жастардың көңіліне, қоғамның ықыласына сай келмейді. Өйткені бұрын қазақ халқы түйета­бан, ботатірсек, итқұйрық, иттабан, құмыр­сқа­бел, қарғатұяқ деп қоя берген. Әрбір күрделі оюдың өсімдік тамыры іспеттес тү­бі, түбірі, діңі, тамыры болады. Бұл – мен­ің өз ұғымым. Түбінен бастап, өрбіп жайылып, ерекшеленеді, бір-бірімен астасады, сәнді шеңбер жасай отырып «табақ» тек­тес күрделі ою құрайды. «Табақ» ою түрі –  жиегіне су жүргізіп ішіне алуан түрлі ою салу. «Табақ» өрнегі мал-мүлік, бөлек үй, от болған ошақ, орданың белгісі деп есептелінген. Ұсынылған ою түрлерінде осы түр басым орын алады. Пайдалану ау­қымы да кең. Кейбір оюлар бүрін жаңа жарып келе жатқан гүлге ұқсайды. Қазақ хал­қының тұрмысындағы көп қолданыла­тын оюдың атасы «қошқармүйіз» өрнектері сан алуан. Өте ұсақ түрлері зергерлік, кестелік, сүйек, мүйіз сияқты нәзік істерде қолданылса, ірі түрлері сырмақ, кілем, текемет, тұскиіз, ала­ша, сәулет өнеріне, тұр­мыстық заттарға кең қолданылады.

– Қазақ қоғамының ежелден көп қол­данған өрнектері қандай? Оларды ажыратып айтуға бола ма? 

– Қазақ қоғамында ежелден қолданып келе жатқан ою – «қошқармүйіз». «Қошқар­мүйіз» ою-өрнегі – байлық пен молшылық­тың нышаны. «Қошқармүйіз» бен «Арқар­мүйіз» оюларының қазақ қолөнерінде қол­­­данбайтын жері жоқ. Қошқармүйіз ою­ы­мен қатар әр заттың көлемі, сәнділік пайдалану деңгейіне қарай әр алуан жапы­рақ тектес бітпес оюлар салынады. Бұл өрне­ктер «иірім», «шиыршық», «иық», «үш­­кіл», «түйе табан», «қос ирек», «қаз­та­бан», «құсмұрын», «сыңар өкше», «айшық гүл», «жұлдыз гүл» т.б. аттармен аталады. Қа­зақ оюының тарихын мың жылдың арғы-бергі жағы деп айтып жүретін едік. Жалпы, біздің дәстүріміздегі ең әсем, ең сұлу әрі ең күрделі өнер – ою ойып жасау. Осыларды зерт­теуші ағаларымыз Ә.Марғұлан, Т.Бәсен­ов, С.Қасиманов, кейіннен Ө.Жәні­беков ою-өрнектерді біраз зерттеп, көп­теген пі­кір­лерін қалдырған. Аталмыш өнер кез­еңіне академик Әлкей Марғұлан «Аңда­бы мәнер» деп ат берген. Есік обасынан, Шы­ғыс Қазақстаннан қазылып алынған «Алтын адам» киімі – осы аңдабы мәнерінде жасалған өрнек. Міне, қазақ халқының ою-өрнек өнері, осылайша түркі жосығы­мен, ол жосық ежелгі сақтар өнері зергерлік әшекейлермен тікелей сабақтасып отырады. Зерттеушілердің еңбектерінен бөлек, 2017 жылы Моңғолия жерінде 5 мың жыл бұрын салынған 250-ге жуық ағашқа ойыл­ған қазақ оюы табылыпты. Сол жерде бол­ған журналист табылған ою мен менің жи­нақтарымдағы ою бір-бірімен дәлме-дәл ұқсайтынын айтты. Ғылым дамыған заман деген сайын, қазақ тарихы да шегініп бара жатыр. Қаншама жыл тағы да тереңдей түс­тік. Соның өзінде ең негізгі ою деп қошқар­мүйізді атаймыз. Жалпы, ою деген симметрия беруі керек. Атап айтсам, Қытайдағы, Испаниядағы мұсылман мешіттерінде ос­ы­н­­дай ою түрлері тұр. Көршілес Өзбек­стан­­нан, Үндістаннан жапырақтектес оюлар кел­іп жатыр.

Негізі, қазақ оюды қиялдан емес, таби­ғаттан, күнделікті тұрмыстан  алған. Ою-өрнектің атасы деп қазақтарды атасақ, оның басында қошқармүйіз тұр. Үш қош­қар­ды қатар қаратып қойғанда мүйізі иірі­ліп тұрған кескінінен қошқармүйіз оюы шығады. Ертеде өткен батырларымыз айшықты туға бөрінің басын салып, оюмен көмкерген. Бөрідей батыл болуды ұстанған. Батырларда мол әшекейлі дулыға киген. Оны темірмен шынжыр тормен қаптаған. Бұларды «жыға» деп атаған. Дулығаның ішінен құндыз не ботаның пұшпақ терісінен істел­ген іштік бөрік киген. Оны «қыр­пу» дейді. «Қырпуын тауып ұр» дегенде най­за не қылыш даритын жұмсақ жерін тауып «ұр» деген мағынада айтылған. Абылай Шарышты осы әдіспен өлтірген.

– Қыздардың немесе ер адамдардың киіміне басылатын ою-өрнек бір-біріне ұқса­майды дедіңіз. Ал енді осы төсен­іш­терімізге не жүкаяқ, тұскиізге басылатын оюларда өз­ге­шелік бар ма?

– Әрине, өзгешелік бар. Біріншіден, қыз балалардың киіміне түсетін өрнектердің барлығы не тігін машинасымен, не шілтерімен кестелеп тоқылып түседі. Ол жалпақ болмауы керек, жіңішке, нәзік, әртүрлі жіптен қосылған сәнді болуы керек. Бір жағынан, тек қыздың киіміне тігіледі екен деп киімнің әр бөлігіне сала берген де дұрыс емес, ондайда ою өзінің құнын, сәнін, тіпті ұлттық мәнін де жойып кетеді. Екіншіден, жаңа айттым, ер адамның киіміне ою көп салынбайды. Сонау ежелгі замандардан бізге жеткен қазақ қоғамындағы байлардың шапанының артында әйдік-әйдік, өсім­діктектес оюлар болған. Қазіргі жиындарда сыйға тартылатын шапандар әлдеқайда өзгерген. Шапанның жең мен жағасында ноқат болады. Ноқат дегеніміз – 1,5-2 см-дай жалпақ сары лента. Ғасырдан-ғасырға дамыған ою-өрнек тілімен шеберлер ойын да, көңіл күйін де, уақыт жағдай­ларын да жеткізе білген. Жасалған ою-өрнектерге түгелдей ат беру мүмкін емес. Жасаған ою-өрнегінің қандай ою түріне ұқсайтынын, қандай ат лайық екендігін және ою-өрнекті қай затқа қалай пайдалану керегін сол оюшы шеберден артық ешкім білмейді, әр оюшы өз талғамы, өз көзқарасымен дәлел­дейді. Уақыт өте шебердің ой-өріс кеңдігіне сай ою түрлері мен атауларының өзгеруі заңдылық. Бұл –  жаңа талғам талабы. Ал өрнектер ою заңына бағына бермейді, еркін жүйемен жасалады, симметрия, тепе-теңдік сақтамайды.

– Қазір ою-өрнекті келсін-келмесін шұ­барлап баса беру, оларды оңды-солды пайдалану көбейіп кетті. Бұған не айтасыз? Ою-өрнектің өз орнын халық арасында қайта қалыпқа келтірудің амалы бар ма? Әр оюдың орнын бұрынғы халық түсінгеніндей қазір не істей аламыз?

– Қазақстанда ортақ шеберлер мектебін ашып, бәріміз бас қосып бір-бірімізге үй­ретейік деп талай рет жаздым. Бірақ қазіргі қоғам осы мәселені керек етіп жатқаны шамалы. Оқушыларға, студент жастарға қолөнер сабағына пайдалануға шағын журналдар шығарылса, қолөнер түрлері мектепте пән ретінде өтсе, жастардың келешекте іскерлігіне ұлттық мәдениетті сүюіне ықпал жасары анық. Оқушыларға ұлттық на­қыштағы киім үлгілері ұсынылса, оқу құралдарының безендірілуіне ою-өрнек кең көлемде ұсынылса, шеберлер даярлайтын арнаулы оқу орындары ашылса, ұлттық қолөнер дамыған болар еді. Сол арқылы жастарға жұмыс, өнерге қамқорлық, тұтынушыға өнер туындылары ұсынылар еді. Оюларды уақыт талабына сай сұрыптай отырып, ұлттық негізде қазақ халқының өнер туындысы деп бағалауға тұрарлық, шетелдерге ұлттық мақтаныш, ұлттық мұра белгісі ретінде ұсына алатын, бүгінде шығарылып жатқан мән-мағынасы, мазмұны, сапасы жоқ бұйымдармен бәсекеге түсетін ұлттық тұрмыстық өнім ретінде оюлаған қазақы кілем, сырмақ, тұскиіз, үй жиһаздары, үстел, орындықтар, ұлттық өрнекпен безендірілген салтанат сарайларын, неке сарайларын, мұражай­ларды, жастар сарайын, мектепті, балалар бақшасын, демалыс орындарын неге сал­масқа? Кез келген мәдени орында ұлттық нақыштағы ою-өрнек сәндік безендірулер болса, көрермен көзіне жылылық ұялатып, өнерге деген құлшынысын ашары анық.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан 

Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ