Бір адам – бір тағдыр

Кейде алуан түрлі әдеби шығармаларды оқып отырып, кейіпкерлер өміріне, оның өмір сүрген ортасына назар аударасың, жазушылардың ойшылдығы, тапқырлығы да оқырманды тәнті етпей қоймайды. Бір байқағаным, мейлі қай ұлттың әдебиеті болсын, әйел кейіпкерлер арқылы сол кездегі қоғамның келбетін, адам жанының нәзіктігін суреттеуге көбірек ден қойыпты, соған ұмтылыпты. Кейде оқиғалары ұқсас болмаса да, кейіпкерлері арқылы адам тағдырын сөз еткен шығармаларды қатар оқып, жазушылардың шеберлігі мен оқиғалар желісіне жіті назар аударуға құштармын. Мұндағы мақсатым, кім мықты жазады деп емес, кімнің жазғаны оқырманды ойландыра алады деген сұраққа жауап іздеу екенін де жасырмаймын.

«Сары торғын» – сағыныш салмағы

Түпнұсқадан оқыған кезекті әңгіменің бірі «Сары торғын» деп аталады. Авторы – Пит Хэмилл. Бұл әңгіме алғаш рет жарияланғаннан бері әлі де оқырманның есінен кеткен емес. Аталған шығарма 1970 жылдар төңірегіндегі Америка тұр­ғындарының өміріндегі шексіз сүйіспеншіліктің символы. Әрі әскерде болғандар мен түрмеде отыр­ғандардың туған ауылына аман-есен қайтқан әсерлі шақтарының айқын көрінісі іспетті. Түрмеден босап қайтқан жігіттің жары ауыл сыртындағы емен ағашына сары торғын байлауы Америкада 1959 жылдардан бұрын ел арасына кең таралған әңгіме. 1971 жылы қазан ­айында, газет шолушысы Пит Хэ­милл Нью-Йорк пошта газетіне осы шағын әңгімесін жариялайды. Ол халық аузында айтылып жүрген әң­гімені әсерлі етіп жазып, жұртқа ұсынғанын баян етеді. 1972 жылы маусым айында, тура тоғыз айдан соң, «Оқырман» басылымы бұл әң­гімені қайта жариялайды. Сол жыл­ғы маусым айында, ABC-TV арнасы ауылына оралған қылмыскер­­дің өмірі туралы театрландырылған фильм нұсқасын эфирге шығара­ды. Осыдан бір жарым ай өткен соң, Эрвин Левин мен Рассл Браун «Емен ағашы басындағы сары торғын» атты әнді өмірге әкеледі.

Автобуспен әлдебір жаққа дем­а­луға бара жатқан бір топ жас көңіл­сіз отыр­ған сапарластарына назар аударады.

«– Үйлендіңіз бе?

– Білмеймін…

– Білмегені несі?

– Түрмеде әйеліме хат жазып, егер менімен жалғасты үй ұстауға шарасыз қалып, басқа біреумен ота­су ойы болса, әрі тұрмыстың соқ­қысына шыдай алмаса, балаларымыз әкеміз қайда деп сұрап мазала­са, мені ұмытып, қалаған адамымен отбасын құруына қарсы еместігімді, әрі маған бұдан былай хат жазба­уын өтіндім. Бірақ, керісінше, ол төрт жылдан бері менің келер жолыма қараумен өмір өткізіп келді. Маған хат жазудан ешқашан жалыққан емес». Кімді болса да, бейжай қал­дырмай­тын әңгіменің осы тұсы деп ойлаймын. Жазушының ел аузынан естіген әңгі­мені түрлендіріп, оқырманның көңіл күйіне әсер ете­тіндей күйде ақ қағазға түсіруі – бір жағынан шеберлік, екінші жағынан өнерге, өмірге деген құштарлық.

«– Онда сіз бүгін үйіңізге қайтып барады екенсіз ғой? Неге білмеймін дейсіз?

– Иә, – деді ыңғайсызданып. – Өткен аптада түрмеден шығатыным туралы естіген соң, хат жазып, егер ол басқа біреумен отбасын құрған болса оны түсінетінімді, керісін­ше, мені әлі де күтіп отырған болса мен көп өтпей үйге қайтатынымды айттым. Біз бұрын Брансуик ауылында тұрғанбыз, ауылға кіреберіс жерде бір үлкен емен ағашы бар болатын. Оған мені әлі де күтіп отырса, әлгі емен ағашының басына сары торғын байлап қоюын, сары торғын көрінсе мен автобустан түсіп үйге баратынымды, егер сары торғын көрінбесе, өз жолыммен жүре бере­тінімді айтқам». Қазіргі қоғамда қате­лескен адамдарға деген түсінік те өзгеше болатын сияқты. Түрмеде отырған немесе әлдебір айып­ты бол­ған адамға екінші рет өмір беру, мүмкіндік сыйлау да ізгіліктің бір түрі екенін түсінетін кез жетті. Кейіпкер Вингоның жан толқыны, көңіл күйінің алай-түлейлігі осыны меңзесе керек, демек оның әлемі – қорқыныш пен үрейдің ұясына айналған.

«Сәлден соң…. автобустағылар орын­дарынан атып-атып тұрды да, шың­ғырып, айғайлап, тіпті кейбірі жылап та жіберді. Тек жүдеу көңіл Винго ғана үнсіз, кенет ол да каучук ағашына қаз-қатар байланған сан­сыз сары торғындарды көрді, көрді ­де өз көзіне өзі сенбей отырып қал­ды. Жа­пан далада жалғыз өскен кау­чук ағашы сары торғынмен көмкері­ліп­ті. Отыз, жоқ елу, бәлкім, жүз неше торғын болар… Сары торғынға оран­ған каучук жапырақтары құдды «сізді күтіп тұрмыз», деп тұрғандай самал желмен баяу тербеледі. Жүз­дері бал-бұл жанған жастар әлі де айғайлап келеді. Олар автобустан түсерде Вингоның қолын кезек-кезек қысып жатты». Мәз-мейрам жас­тар ақыры Вингоны ой арпалысынан құтқарғандай болды. Қысқаша айтқанда, оған жылылық пен бақыт енді жар болмақ. Жазушының осы шығарманы жаңғыртып жазуындағы мақсаты да – осы.

Он жасар Гучаның тағдыры

Тайвань жазушысы Сан Маудың «Сахара әңгімелері» атты прозалық кітабына оның Сахара шөліндегі көрген-білгендері туралы бірнеше шығармасы еніпті. Жазушы Сан Мау 1943 жылы туған. Өткен ғасырдағы қытайдың белгілі жазушыларының бірі. «Сахара әңгімелері», «Жылауық түйенің хикаясы», «Жаңбырлы мау­сыммен бірге жоғалу», «Тымық кеш», «Түсімдегі гүлдер», «Менің асы­лым» сияқты кітаптардың авторы. Ол 1991 жылы қайтыс болған. Оның әңгі­мелері адам тағдырын сөз етуден жалық­пайды. Солардың бірі «Қолбала» атты әңгімесі. Аталған туынды Сахара шөліндегі әлде бір елді мекенде өрбиді. Кейіпкері он жастағы Гуча атты қыз. Мына дүниенің ақ пен қарасын енді ­айыра бастағанда Гучаны әкесі қа­лың­мал­­ға сатып, ұзатып жібереді. Өрке­ниет­ті елден барып, мұндай жо­­сын­ды түсінбей басы қатқан Сан Мау Гучаның тойын, құдалығын қаз-қалпында суреттейді.

«Біз үнсіздік ішінде шай ішу­деміз. Кенет мен тағатсызданып:

– Сіздер Гучаны әлі кішкене деп ойламайсыздар ма? Ол не бәрі он жаста ғой.

– Кішкенесі несі? Оның шеше­сі маған сегіз жасында тұрмысқа шыққан.

Екінші күні математикадан са­бақ беріп болған соң, мен шай қай­натудың кезегі Гучаға келгенін айттым. Сәлден соң шай үстінде оған бұл істің мән-жайын қанша қайта­лап айтсам да, ол бірден түсініп кете алмады». Шы­ғарманы оқи келе, өрімдей қыз Гучаға жаныңыз аши­ды, тіпті ол хат танып, оқу тауыспас­тан қалыңмалдың құр­баны болып кете барады.

«– Ақымақ, сен көп өтпей тұр­мысқа шығасың. Мен оған осылайша ашығын айттым. Оның беті батар күндей қызарып кетті де: «Қашан?» деді.

– Рамазан айы өткен соң. Сен кімге тұрмысқа шығатыныңды бі­лесің бе?». Жазушысы таң­дан­дыр­ған істің барысы осылай басталады. Шығарманы оқып отырып, біз бұл шынайы өмірде болған оқиға шығар деп түйдік. Өйткені Сан Мау – бірнеше жыл Сахара шөліне барып тұрып, сондағы өмірді өз көзімен көрген қаламгер. «Біз тұ­ратын шағын көшенің іші «Jeep» көлігіне лық толды. Жаңасы да, ескісі де бар. Бұл көрініс Хандидің осы өңірде беделі жоғары екенін дәлелдеп тұрғандай. Жолдасым екеуміз құдаларды қарсы алуға баратын көлікке отырдық. Көлік тоқтаусыз сигнал беріп, құм үстінде зырлап келеді. Еркектер сол баяғы әуенге салып, Гучаның әпкесі­нің үйін бетке алды. Бұрынғы дәс­түр­де түйеге мініп, мылтық атып, шатыр тігіп, құдаларды қарсы алады екен. Ал қазір түйенің орнына «Jeep» көліктері, мылтықтың орнына тоқтаусыз берілген сигнал алмасыпты. Бірақ бәрі де мазасыз шуыл. Мені қатты таңғалдырға­ны құдаларды күтіп алған шақ болды». Адам тағдыры, кісілік құқық, адамгершілік, болашақ деген ұғымдар мен Сахара шөліндегі ескі дәстүрмен өмір сүріп жатқан тайпалардың арасындағы жер мен көктей байланысты оқырманға жа­зушы жалғыз әңгімесімен-ақ түсін­діруге тырысады.

«Сақалды қыз», сен қайдасың?

Жазушы Нұрғали Ораздың еш­кім­ге ұқсамайтын жазу стилі, шығар­маларындағы өмірге құштар­лық­қа үндеу идеясы туралы тартын­бай айта­тын сәт келді. Қаламгер­дің шы­ғар­масына деген оң баға ол өмір сүрг­ен қоғамға деген жылы көз­қа­рас бол­мақ. Жазушының көп әңгі­ме­­лерінің ішінде оқшау тұрғаны да «Са­­қалды қыз» туындысы болса керек.

«Сол күннен бастап әлгi сақалды қызды жақыннан бiр көруге аңсарым ауды да тұрды. Бiрақ жуық арада соның сәтi түсе қоймады. Менiң төбем көрiнгеннен ол қасқырдан үрiккен елiктiң лағындай алыстан зымырап қашатын болды. Кiмнiң шығарып жүргенiн бiлмеймiн‚ ауыл iшiнде: «Қала­дан келген суретшi сақалды қыздың суретiн салмақшы екен‚«деген қаңқу сөз тарап кетiптi». Алғаш рет «Сақалды қызды» оқы­ғанымда, өн-бойымды бір суық ағыс сызып өткендей болып еді. Неге дерсіз? Шығарманың тақырыбы да, айтар ойы да оқырманды бейжай қалдырғысы келмейді. Мен бұл әңгімені киноға сұранып тұрған шығарма дер едім.

«Ондай ой менiң басыма келмеген. Күлдiм де қойдым. Алайда сақалды қыздың түрiн жақын­нан бiр көрсем деген аңғал әуестiгiм ауыл iшiнде алып­қашпа әңгiме туғызғанымен қоймай‚ онсыз да көл­денең жұрттың көзi мен сөзi­нен сескенiп әбден жүйкесi жұқар­ған бейшара қыздың жанын жара­лаған­ға ұқсайды. Мен оны, бiрақ кейiн бiлдiм‚ кеш бiлдiм…». Нұрғали Ораз не жазса да, сендіріп жаза алады. Қоғамнан, адамдардан жасырынып іш­құсалықпен өмір сүріп жүрген сақал­ды қыздар айналамызда көп шығар, кім білсін? Бірақ олардың тағдырын ақ қағаз бетінде сөйлете алатын Нұрғали Ораз сынды суреткерлер керек-ақ.

«– Егер… егер, – дедi ол қайтадан булыға сөйлеп, – сiз менiң суретiмдi салатын болсаңыз бар ғой, онда… онда мен өлемiн!

Ол кемсеңдеп жылап қоя бер­дi. Мұны күтпеген мен мүлде сас­қалақтап қалдым». Осы тұста жылап қоя берген кейіпкер емес, біз шығармыз деген үрейлі ой сап ете түседі. Автордың қа­ламы бізді бір бөлек, сақалды қызды бір бөлек етіп суреттеуге ұмтылыс жа­сайды. Адам жанын түсінуге тырыс­пай­тын қоғамда өмір сүріп жатқан біз үшін мұның бәрі қисынсыз ойдың жиынтығы сияқты көрінетін шығар, бірақ, ізгілік алаңында бәрі айқындала түсердей.

«Қонақүйдiң балконына шы­ғып, түннiң беймезгiл уағы болса да қызық-думанға тоймай, сауық-сайран салып жатқан қаланың қы­зылды-жасылды шамдарына қарап: «Сақалды қыз, сен қайдасың қазiр? – деп ойладым iштей толқып. – Осы қалада тұрасың ба?..». Кейіпкермен ілесіп, сақалды қызды күн мен түн де, жазушы қаламы да, оқырман ойы да іздеп жүрген сыңайлы. Расында, сен қайдасың, сақалды қыз?

«Ыстанбұл бақыты» – құтқарылған Мәриям

Түрік жазушысы Зүлфо Лива­не­лидің «Ыстанбұл бақыты» атты романы да әйел адамның тағдырына құрылған тамаша шығарма. Біз атап отырған кітап автордың пас­портына айналған туынды, ең алдымен, Түркияда, сосын Еуропа мен Батыста арты-артынан басылып, бірнеше халықаралық сый­лық­ты еншіледі. Отыз екі тараудан тұратын «Ыстанбұл бақыты» үш кейіпкердің үш бағыттағы өмірін бірі­нен соң бірін алма кезек баяндап, оқыр­манды жетелеп отырады. Әу баста үш кейіпкер де үш түрлі адам ретінде қарапайым өмір сүреді, ал оқиға өрби келе үшеуінің тағдыры бір-біріне байланысып кетеді. Бас кейіпкердің есімі – Мәриям. Ол он бес жаста. Анасы оны өмірге әке­лерде қайтыс болғандықтан, ауылдастары оны қырсықты қыз ретін­де көріп, өмірге артық адам санайды. Жарынан айырылған әкесі ағасымен бірге бір үйде тұрады. Оның ағасы ауылдың имамы. Солай бола тұра имам інісінің қызының арын аяқ асты етеді. Оқиға осы жерден басталады. Дін құрсауынан шыға алма­ған ауылдағылар жас қыздың өлуін тілейді. Бірақ Мәриямның өмір сүргісі келеді, оның күресі басталады. Оқиға өрби келе оны әскерден қайтқан немере ағасы әкесінің бұйрығымен Ыстанбұлға апарып, өлтірмекші болады. Ыстанбұлға барған соң бәрі басқаша болады.

Ал екінші кейіпкер Ыстанбұл уни­вер­ситетінің профессоры Ирфан. Ол бәрінен бәз кешіп, өмірден түңіледі де, бір қайық жалдап, жалғыз өзі Эгей теңізіне сапар шегеді. Кенеттен ол басына іс түскен Мәриямға кез­де­сіп қалып, оған көмектеседі. Тіп­­ті оны өзінше ойлай алатын, са­быр­­лы да, ақылды адам қалпына түсі­реді. Ең ­бастысы, оны діннің құр­сауы­нан аман-есен алып шығады. Үшін­­ші кейіпкер имамның әскерден қайт­қан ұлы – Жамал. Ол Мәриямды өлтір­мекші болғанымен, оған қолы батпай­ды. Ең соңында ол бәрін анық бі­леді, әкесі­нің абыройсыз әрекетіне кө­зі жетеді. Автор­дың шеберлігі сон­да кейіп­керлер кейде өз ісіне өзі өкі­ніш­пен қарайды, бірақ бәрін де бо­­ла­шаққа, ертеңге деген үкілі үміт же­ңеді де, алға жетелей береді. ­Мә­риям­ның басына түс­кен іс арқылы жа­зу­шы Түркияның шығы­сындағы әсі­ре діншілдік пен әділет­сіздіктерді аяусыз сынға алады. Дін мен дәстүр қатар жүрмесе, оның соңы зардаппен, азаппен, тіпті адамдардың бірін-бірі қорлауымен аяқталатынын ашық айтып отыр.

Қалай десек те, бір адам – бір тағ­дыр. Ал оны қалай жазу, оқырман санасына қалай жеткізу қаламгерлердің шеберлігіне байланысты. Біз сөз еткен әр ұлттың жазушылары бір-бірін танымайды, тіпті олар бірінің шығармасын бірі оқып та көрген жоқ. Бірақ жазған әңгімелерінің ­ауаны бір жерден шығып отырады. Бұл да тағдыр ісі ме дерсіз. Мүмкін олар «Адамдар тағдыр деп жүрген нәрсе, шын мәнiнде, олар жаса­ған ақымақтықтардың жиынтығы ғана» деген Артур Шопенгауэрдің айтқанын ақи­қат көзімен, кейіпкер іс-әрекетімен дәлел­дегісі де келген шығар.