Ас беру: ысырап па, сауап па?

Біз қозғағалы отырған маңызды мә­селе туралы Қазақстан Мұ­сыл­мандар Діни Басқармасының баста­ма­сымен жарық көрген «Ас беру әдебі» кі­та­бында: «Әсіресе, қайтыс болған кісіні ару­лап көміп, жаназасын шығарғанда, же­тісі, қырық күндігі, жыл толуына бай­ла­нысты және тағы басқа шараларда дас­тарқан жайылғанда дінімізде нақты та­лап етілмеген, салт-дәстүрімізге сай кел­мейтін, ақырет үшін пайдасыз кейбір әдет­тер қоғамда белең ала бастады. Мы­салы, жақынынан айырылып отырған қаралы шаңырақ «көпшілікке ас беру – пер­зенттік міндетіміз» деп шектен тыс шы­ғын жасап, аста-төк, ағын-төгін дас­тар­қан жаюда. Бұл – орташа табысы бар көп­теген отбасыға ауыртпашылық туды­ра­тыны сөзсіз. Ауқатты отбасылар асқа ірі қара сойып, құрбан шалып жатқанда, жағ­дайы төмен және орташа отба­сы­лар­дың одан қалысқысы келмейтіні түсінікті. Осы­дан келе жұрттан қарыз алып, қау­ға­ланып «парызымды орындаймын» деп дү­ниеден өткен жандарға ас беріп, шы­ғындалып жүргендер де жоқ емес», деп жа­зылған екен.
Халқымызда құдайы ас беру жо­рал­ғысын өткізудің жылдар бойы қалып­тас­қан өзіндік ерекшеліктері мен дәстүрлері бар. Қазақ бақилық болған жанға ас беру, Құран оқыту, дұға-тілек жасау қайтыс бол­ған кісіге сауабын тигізеді деп сенеді. Ал марқұмға ас бермеу «ата-бабасын сый­ламау, аруақтарды құрметтемеу» деп са­налған. Алайда бұл «ата-бабама ас бер­ме­сем елден ұят болады, перзенттік абы­ройым­нан айырыламын» деген түсінікке алып келіп отырғандай. Өйткені бүгінде құ­дайы ас бергенде өлілер қамы емес, тірі­лер ризашылығы ерекше назарға алы­натын болды. Мәселен, мейрамханада ас өткізу, қымбат дастарқан мәзіріне мән беру бұл тірілердің көңілінен шығуға ты­рысу екені жасырын емес. Осы ретте тірі­лерге де, қайтқан кісілерге де пайдасы тие­тін дүниелерге бірдей мән берген дұ­рыс екенін үлкендер жиі айтып жүр.
Әсіресе, ас берем деп қарыз алып, банк­ке берешек болып жатқан­дар­дың ісі берекесіздік десек, артық айт­паған болармыз. Мұндайда «Қарғa қаз бо­лам деп аяғын үсітіпті» немесе «Тоқал еш­кі мүйіз сұраймын деп құлағынан айы­рылыпты» дейді қазақ. Бай-бағландар ата-бабасына асты қалай өткізсе де жа­ра­сады, өйткені байлығы жеткілікті. Бірақ оларда да ысырап болмауы керек дейді дін мамандары. Осы орайда әдет-ғұрып­тар мен рәсімдер реттелмесе, жыл өткен сайын бұл қиындықтар күшейе түсуі мүм­кін. Сондықтан бүгінгі күні еске алу іс-шараларын ұйымдастыру және өткізу мә­селесі шариғат заңдары мен салт-дәс­түр бойынша реттеуді талап етеді.
Алайда қазақ тарихына үңілсек, бүкіл ха­лыққа белгілі тұлғалардың қайтыс бол­ғанына жыл толғанда сауын айтып, ас бер­ген. Яғни, төрт тарап жұртқа, астың өті­летіні туралы алдын-ала хабар беріледі.
– Хабар тиген жұрт ас болатын жерге төрт тараптан жиыла бастайды. Ас бір күн­дік шара емес, кемі үш күнге созылады. Ас өткізуді және асқа келген қонақтарды күту үшін, ас берушінің жақын туыстары, ру­ластары сойыстан үлкен шығын шы­ғара отырып, аста ат бәйгесі, күрес, айтыс, ән өнері, жамбы ату секілді ұлттық ойын­дар да ұйымдастырылады. «Алтын тай тұяқ», «алтын жамбы» бастаған бәйгелерді тоғыз-тоғыздан туысқандары бөліп-бөліп алған. Асқа келген қонақтар тек ішіп-жеу үшін ғана емес ел көріп, жер тану үшін, аста көрсетілетін түрлі халықтық өнерді та­машалап, өзіне бір рухани тәрбие алу үшін келеді. Паң Нұрмағамбет өткізген «Са­ғынай асы», Құнанбай өткізген «Өскенбай асы», қырғыздағы «Шәбден Ма­нап» асының даңқы мен дақпырты бізге бүгінге дейін жеткен, – дейді жур­налист, тіл маманы Дастан Қастай.
«Абай жолында» жазушы М.Әуезов Бө­жейдің асын: «Табақ тартуға өңшең жор­ға аттарды сайлапты. Барлық ат күміс ер-тоқыммен ерттелген. Күтуші жігіттер бас­тарына тегіс жібек орамал байлапты. Ас ошағымен екі арада бұлар қос табақтан алып, қатар ызғыта жөнелгенде, өлке бойы жайнап кеткендей болады. Астың күндізгі етін осы үйлер түгел жеп болған кез­де, Байсал бір үлкен ақ боз атқа мініп, қа­сына қырық-елудей топ ертіп, қолына үлкен биік ағашқа орнатқан қарақшыны алып, атой беріп шықты. Қонақтар атқа мін­сін, әзірленсін деген белгі. Енді бәйге, кү­рес, ат үсті сауық басталмақ» деп сурет­тейді.
Үш жүздің басын түгел қосқан Ерей­­мен жеріндегі Керей Сағы­найдың асы ту­р­алы аңыз күні бүгінге дейін халық арасында аңыз ретінде айты­лып келеді. Белгілі қаламгер, атбегі, құс­бегі Қажытай Ілияс ас туралы: «Бір ғана Нұр­мағамбеттің дәулетін оның әкесі Сағы­найға жасаған асынан көруге болады. Сә­кен Сейфуллиннің «Тар жол тайғақ ке­шуінде» Сағынайдың дәулеті сөз бо­ла­ды. Ілияс Жансүгіровтың «Құлагер» поэ­ма­сында, Сәкен Жүнісовтың «Ақан сері­сін­де» аталған астың ауқымы мен оған кет­кен аста-төк байлық суреттеледі», дей­ді. Ал Мәдениет қайраткері, өнер­тану­шы Жұмабай Есекеев: «Паң Нұрмағамбет» бо­лыс болған. Үлкен болысты басқарған. Паң Нұрмағамбеттің әкесі – Сағынай. Са­ғынайдың жомарт не сараң екенін айта ал­маймын», дейді.
Кей деректерде Сағынайдың асына жұм­салған дүние Тәж-Махал ке­сенесіне жұмсалған қаржыдан асып ке­теді делінеді. Қазақ даласының дәулетін су­рет­тейтін мұндай астар жер-жерде бо­лып отырған дейді тарихшылар. Мәселен, 1886 жылы өткен Сағынайдың асында 500 ақ үй тігіліп, оған 500 бұхар кілем ілін­ген. 5 тонна шай әкелініп, жаңа ыдыс-аяқ­тар Ташкент пен Қазан қалаларынан алын­ған деседі. 10 мың көрпе-жастық, қо­нақтарға сыйлауға 500 бұхар шапаны әке­лініп, Сібірден 500 бағалы аң терісі са­тып алынған. 20 мың қой, 100 жылқы сойыл­ған.

Болат БОПАЙҰЛЫ,
Қазақ ұлттық әдет-ғұрып,
салт-дәстүр академиясының академигі,
Мәдениет саласының үздігі,
жазушы, этнограф:

Өліні разы қыламын деп тірі қиналса, түкке пайдасы жоқ