Ас беру: ысырап па, сауап па?

0
262

 фото:ашық дереккөз

Шариғат пен дәстүрге сәйкес кел­мейтін, пайдасынан зияны көп кейбір  әдеттердің ел арасында кең етек жая бастауы кім-кімді де алаңдатпай қоймайды.

Қай кезеңде болмасын, бақилық болған жанды соңғы сапарға қастерлеп шығарып салу, бүкіл жөн-жосығымен аттандыру – артында қалған тірілерге үлкен міндет әрі сын. Адамды мәңгілік са­парға аттандыру түрлі тарихи даму жолынан өтіп барып, бүгінгі көрініске ие болып отыр. Бүгінде қайтқан адамға берілетін ас тойдан кем өтпейтіні аз айтылып жүрген жоқ. Қалталы адамдарға аста көкпар шаптырып, арқан тарттырып, балуандарды күрестіріп, бақилық болған ата-бабасының даң­қын асыру қиын емес шығар, алайда біздің қоғамның той мен өлімде бәсекеге түсіп, бірінен-бірі асып түскісі келетіні жасырын емес. Оны көзіміз көріп жүр. Шариғат пен дәстүрге сәйкес кел­мейтін, пайдасынан зияны көп кейбір  әдеттердің ел арасында кең етек жая бастауы кім-кімді де алаңдатпай қоймайды. 

Біз қозғағалы отырған маңызды мә­селе туралы Қазақстан Мұ­сыл­мандар Діни Басқармасының баста­ма­сымен жарық көрген «Ас беру әдебі» кі­та­бында: «Әсіресе, қайтыс болған кісіні ару­лап көміп, жаназасын шығарғанда, же­тісі, қырық күндігі, жыл толуына бай­ла­нысты және тағы басқа шараларда дас­тарқан жайылғанда дінімізде нақты та­лап етілмеген, салт-дәстүрімізге сай кел­мейтін, ақырет үшін пайдасыз кейбір әдет­тер қоғамда белең ала бастады. Мы­салы, жақынынан айырылып отырған қаралы шаңырақ «көпшілікке ас беру – пер­зенттік міндетіміз» деп шектен тыс шы­ғын жасап, аста-төк, ағын-төгін дас­тар­қан жаюда. Бұл – орташа табысы бар көп­теген отбасыға ауыртпашылық туды­ра­тыны сөзсіз. Ауқатты отбасылар асқа ірі қара сойып, құрбан шалып жатқанда, жағ­дайы төмен және орташа отба­сы­лар­дың одан қалысқысы келмейтіні түсінікті. Осы­дан келе жұрттан қарыз алып, қау­ға­ланып «парызымды орындаймын» деп дү­ниеден өткен жандарға ас беріп, шы­ғындалып жүргендер де жоқ емес», деп жа­зылған екен.
Халқымызда құдайы ас беру жо­рал­ғысын өткізудің жылдар бойы қалып­тас­қан өзіндік ерекшеліктері мен дәстүрлері бар. Қазақ бақилық болған жанға ас беру, Құран оқыту, дұға-тілек жасау қайтыс бол­ған кісіге сауабын тигізеді деп сенеді. Ал марқұмға ас бермеу «ата-бабасын сый­ламау, аруақтарды құрметтемеу» деп са­налған. Алайда бұл «ата-бабама ас бер­ме­сем елден ұят болады, перзенттік абы­ройым­нан айырыламын» деген түсінікке алып келіп отырғандай. Өйткені бүгінде құ­дайы ас бергенде өлілер қамы емес, тірі­лер ризашылығы ерекше назарға алы­натын болды. Мәселен, мейрамханада ас өткізу, қымбат дастарқан мәзіріне мән беру бұл тірілердің көңілінен шығуға ты­рысу екені жасырын емес. Осы ретте тірі­лерге де, қайтқан кісілерге де пайдасы тие­тін дүниелерге бірдей мән берген дұ­рыс екенін үлкендер жиі айтып жүр.
Әсіресе, ас берем деп қарыз алып, банк­ке берешек болып жатқан­дар­дың ісі берекесіздік десек, артық айт­паған болармыз. Мұндайда «Қарғa қаз бо­лам деп аяғын үсітіпті» немесе «Тоқал еш­кі мүйіз сұраймын деп құлағынан айы­рылыпты» дейді қазақ. Бай-бағландар ата-бабасына асты қалай өткізсе де жа­ра­сады, өйткені байлығы жеткілікті. Бірақ оларда да ысырап болмауы керек дейді дін мамандары. Осы орайда әдет-ғұрып­тар мен рәсімдер реттелмесе, жыл өткен сайын бұл қиындықтар күшейе түсуі мүм­кін. Сондықтан бүгінгі күні еске алу іс-шараларын ұйымдастыру және өткізу мә­селесі шариғат заңдары мен салт-дәс­түр бойынша реттеуді талап етеді.
Алайда қазақ тарихына үңілсек, бүкіл ха­лыққа белгілі тұлғалардың қайтыс бол­ғанына жыл толғанда сауын айтып, ас бер­ген. Яғни, төрт тарап жұртқа, астың өті­летіні туралы алдын-ала хабар беріледі.
– Хабар тиген жұрт ас болатын жерге төрт тараптан жиыла бастайды. Ас бір күн­дік шара емес, кемі үш күнге созылады. Ас өткізуді және асқа келген қонақтарды күту үшін, ас берушінің жақын туыстары, ру­ластары сойыстан үлкен шығын шы­ғара отырып, аста ат бәйгесі, күрес, айтыс, ән өнері, жамбы ату секілді ұлттық ойын­дар да ұйымдастырылады. «Алтын тай тұяқ», «алтын жамбы» бастаған бәйгелерді тоғыз-тоғыздан туысқандары бөліп-бөліп алған. Асқа келген қонақтар тек ішіп-жеу үшін ғана емес ел көріп, жер тану үшін, аста көрсетілетін түрлі халықтық өнерді та­машалап, өзіне бір рухани тәрбие алу үшін келеді. Паң Нұрмағамбет өткізген «Са­ғынай асы», Құнанбай өткізген «Өскенбай асы», қырғыздағы «Шәбден Ма­нап» асының даңқы мен дақпырты бізге бүгінге дейін жеткен, – дейді жур­налист, тіл маманы Дастан Қастай.
«Абай жолында» жазушы М.Әуезов Бө­жейдің асын: «Табақ тартуға өңшең жор­ға аттарды сайлапты. Барлық ат күміс ер-тоқыммен ерттелген. Күтуші жігіттер бас­тарына тегіс жібек орамал байлапты. Ас ошағымен екі арада бұлар қос табақтан алып, қатар ызғыта жөнелгенде, өлке бойы жайнап кеткендей болады. Астың күндізгі етін осы үйлер түгел жеп болған кез­де, Байсал бір үлкен ақ боз атқа мініп, қа­сына қырық-елудей топ ертіп, қолына үлкен биік ағашқа орнатқан қарақшыны алып, атой беріп шықты. Қонақтар атқа мін­сін, әзірленсін деген белгі. Енді бәйге, кү­рес, ат үсті сауық басталмақ» деп сурет­тейді.
Үш жүздің басын түгел қосқан Ерей­­мен жеріндегі Керей Сағы­найдың асы ту­р­алы аңыз күні бүгінге дейін халық арасында аңыз ретінде айты­лып келеді. Белгілі қаламгер, атбегі, құс­бегі Қажытай Ілияс ас туралы: «Бір ғана Нұр­мағамбеттің дәулетін оның әкесі Сағы­найға жасаған асынан көруге болады. Сә­кен Сейфуллиннің «Тар жол тайғақ ке­шуінде» Сағынайдың дәулеті сөз бо­ла­ды. Ілияс Жансүгіровтың «Құлагер» поэ­ма­сында, Сәкен Жүнісовтың «Ақан сері­сін­де» аталған астың ауқымы мен оған кет­кен аста-төк байлық суреттеледі», дей­ді. Ал Мәдениет қайраткері, өнер­тану­шы Жұмабай Есекеев: «Паң Нұрмағамбет» бо­лыс болған. Үлкен болысты басқарған. Паң Нұрмағамбеттің әкесі – Сағынай. Са­ғынайдың жомарт не сараң екенін айта ал­маймын», дейді.
Кей деректерде Сағынайдың асына жұм­салған дүние Тәж-Махал ке­сенесіне жұмсалған қаржыдан асып ке­теді делінеді. Қазақ даласының дәулетін су­рет­тейтін мұндай астар жер-жерде бо­лып отырған дейді тарихшылар. Мәселен, 1886 жылы өткен Сағынайдың асында 500 ақ үй тігіліп, оған 500 бұхар кілем ілін­ген. 5 тонна шай әкелініп, жаңа ыдыс-аяқ­тар Ташкент пен Қазан қалаларынан алын­ған деседі. 10 мың көрпе-жастық, қо­нақтарға сыйлауға 500 бұхар шапаны әке­лініп, Сібірден 500 бағалы аң терісі са­тып алынған. 20 мың қой, 100 жылқы сойыл­ған.

Болат БОПАЙҰЛЫ,
Қазақ ұлттық әдет-ғұрып,
салт-дәстүр академиясының академигі,
Мәдениет саласының үздігі,
жазушы, этнограф:

Өліні разы қыламын деп тірі қиналса, түкке пайдасы жоқ

ПІКІР ҚАЛДЫРУ